■ غار کرفتو بخش معماری

غـار کـرفـتـو معرفیغار کـرفـتـو یکـی از آثـار معـماری صخـره ای مـربـوط به قـرن سـوم مـیـلادی در اسـتان کـردسـتان مـی باشـد که در 72 کـیـلـومـتـری جـنـوب شـرقـی شـهـرسـتان سـقـز و تـقـریـبا با هـمـیـن فاصـله با دیـوانـدره قـرار گـرفـتـه است نـزدیک تـریـن روسـتا در شـمال غـربـی غار به فاصـله 3 کـیـلـومـتـری به نـام مـیـرسـیـد یا مـیـرسـعـیـد است ، اصـلـی تـریـن راه دسـتـرسـی به آن از طـریـق جاده تکاب است عـبـور از یک بخـش به نام گـورباباعـلـی و سـپـس روسـتای یـوز باش کـنـدی ، و در ادامـه حـدود 3 کـیـلـومـتـر بعـد از آن غار کـرفـتـو قـرار دارد .

غار کـرفـتـو در سـیـنه یک رشـتـه کـوه آهـکـی در شـمال دره ای عـمـیـق قـرار گـرفـته است آثار مـتعـددی از پـناگاهـها و دخـمـه ها و حـفـره ها یـی دیـده مـی شـونـد که در کـنار غار اصـلـی قـرار دارد مـوقـعـیـت غار به گـونه ای است که به طـور کـلـی بادگـیـر نـیـسـت و در زمـسـتان دامـنـه جـنـوبـی را نـمـی پـوشـانـد در حـالـی که 500 مـتـر دورتـر و در جـنـوب شـرقـی غار بادگـیـر بـوده و بـرف آن را مـی پـوشـانـد ، در سـویـی دیگـر دره کـوه دیگـری وجـود دارد که به عـلـت الـقـا شـکـل بـودن طـبـیعـی آن مـردمان اطـراف به آن سـه دخـتـران می گـویـنـد .
در زمـسـتانها و هـنگام سـرما درون غار گـرم و در تابـسـتان به لحاظ کـوران باد غار خـنک می باشـد ، دو چـشـمه آب در زیـر تـقابهای پـایـیـن غار وجـود دارد که سـالـیان دراز مـردم از آن بهـره مـنـد گـردیـده انـد . غار کـرفـتـو در دوران ـ مـزوزوئـیـک ـ زیـر آب بـوده و در اوآخـر هـمـیـن دوره ارتـفاعات کـرفـتـو از آب بـیـرون آمـده است ایـن غار آهـکـی است و در دوره های مخـتـلـف انـسـان در آن سکـونـت کـرده و به هـمـیـن دلـیـل تـغـیـیـر حالـت داده است در داخـل غار هـنوز هـم آب وجـود دارد و بـرای دیـدن بعـضـی از جاهای مخـتـلـف آن بایـد از قایـقـهای کـوچک اسـتـفاده کـرد وجـود تصاویـر واشکال نـقـاشـی شـده داخـل غار از جـمله دیـدنـی های مـوجـود در ایـن اثـر باسـتانـی می باشـد که هـر بـیـنـنـده ای را به خـود جـلـب می کـنـد .
معـماری ایـن غار صخـره ای ، چهار طـبـقـه در دل کـوه است حجـاران ماهـر فـضاهای مـداخـل غار را تـراشـیـده و اتـاقـها ـ راهـروها و دالانهای مـتعـددی به وجـود آورده انـد که از مـیان غارهای ـ دسـت کـن ـ باقـی مانـده از دوران گـذشـته ایـن غار معـماری کامـلـتـری دارد بـر سـر در یکـی از اتـاقـهای طـبـقـه سـوم کـتـیـبـه ای یـونانـی وجـود دارد و به هـمـیـن عـلـت غار را معـبد هـراکـلـس ( هـرکـول ) می نامـنـد ، در ایـن کـتـیـبـه آمـده :

در ایـن جا هـراکـلـس سکـونـت دارد                            باشـد که پـلـیـدی در آن راه نـیابـد

در نـتـیـجه آزمایـشـات خاک شـناسـی که از غار کـرفـتـو به دسـت آمـده نـشـان می دهـد به عـلت یک رشـته فعالـیـتهای جـزئـی و فعـل و انفعالاتـی که در سـطح غـار به عـمـل آمـده و رسـوباتـی که بر جای مانـده ایـن غـار از هـزاره چهارم پـیـش از مـیلاد عاری از فعالـیـتـهای انـسـانـی گـردیـده است و سـاکـنـیـن آن که گـله دارانـی کـوچ رو بـوده انـد آن مـنطـقه را تـرک کـرده انـد . غار کـرفـتـو به جهـت گـمانه هایـی که در آن حـفـر گـردیـده و بعـضا تا عـمـق 5/5 مـتـر پـایـیـن رفـته است با تـوجـه به لایـه های مـوجـود که تحـتانـی تـریـن آن دارای تـراشـه های سـنگـی و تـیغـه ای بـوده است یک فاصله هـزار سـاله را نـشـان مـی دهـد و دوباره به آثار زیـسـت انـسـانـی مـیـرسـد که دارای چهاردوره سکـونـتـی است : پـیـش از تاریخ ، اشکانـی ، سـاسـانـی ، اسـلامی که البته دوره سـلـوکی آن چـنـدان مـورد یـقـیـن نیست. چه بـسـا که کـتـیـبه مـورد بحـث مـمکـن است در قـرون گـذشـته ایجاد شـده باشـد که البته بایـد با مطالعات بـیـشـتـر و آزمایـشـاتـی که از خـود کـتـیـبه به عـمـل می آیـد سـقـم آن عـیان گـردد.

در گـمانه زنی ها مشخـص گـردیـد عـلاوه بر آنکه در سـطح غار لایـه ها به صـورت انـباشـت تاریخـی به شکـل دوره به دوره قـرار گـرفـته انـد خاکهای رانـده شـده به داخـل حـفـره های کـناری غار هـم به هـمان شکـل قـرار داشـته انـد به طـوریکـه در هـر دوره سـاکـنـیـن بعـدی خاک های دوره پـیـشـیـن را که در سـطح غار وجـود داشـته در حـفـره ها و سـوراخهای مـوجـود انـباشـته انـد . نـتـیجه لایـه نگاری در یـکـی از گـمانه ها ی چهارم که تـا عـمـق 5 مـتـری حـفـر گـردیـده است نـشـان داد که تـوالـی دوره های تاریخـی به هـمان صـورتـی است که مـواد فـرهـنگی آن در خاک های انباشـت شـده در دهـانه و حـفـره ها و نـیـز راههای فـرعـی مـسـدود شـده قـرار داشـته است . هـر چـنـد دوره پـیـش از تاریـخ آن کـمـتـر نـشـانـی از مـواد فـرهـنگـی مـوجـود را دارد با ایـن حال در بعـضی مـوارد با الک کـردن خاکـها ، تـراشـه هایـی به دسـت می آیـد که با تـراشـه هایـی که در طـبـقه چهارم وجـود دارد مطابـقـت می کـند .
کـشـف تـراشـه های سـنگـی در طـبـقـه چهارم و محـوطه بـیـرون غار نـشـانـه اسـتـفاده انـسـان در دوران پـیـش از تاریـخ است هـمچـنـیـن نـمـونه اشـیـای به دسـت آمـده باز نـشـانگـر ایـن واقعـیـت است اگـر چـه به عـقـیـده بعـضی دیگـر از کارشـناسـان امـور باسـتانـی مـی تـوان عـمـر غار را حـتـی خـیـلـی پـیـش تـر از آن حـسـاب کـرد .

 

وضعیت جغرافیایی و اقلیمی محوطه

غار کرفتو در 72 کیلومتری شمال شرقی شهرستان دیواندره و با همین فاصله از جنوب شرقی شهرستان سقز قرار گرفته است . نزدیک ترین روستا در شمال غربی غار به فاصله 3 کیلومتری به نام میرسید یا میر سعید است. اصلی ترین راه دسترسی به آن از طریق جاده تکاب است که به تازگی اسفالت گردیده است. که پس از آنکه حدود 30 کیلومتری طی مسافت از شهرستان دیواندره طرف شمال می رویم. در دوراهی تکاب به سمت شرق باید حدود 32 کیلومتر را طی نمود و از یک مرکز بخش بنام " گور باباعلی " عبور کرد. و سپس در دوراهی تکاب، کرفتو به طرف شمال، جاده ای شوسه پس از عبور از روستای " یوز باش کندی " حدود 3 کیلومتر بعد از آن غار کرفتو میرسد.
ر سینه کش یک رشته کوه آهکی که در شمال دره ای عمیق قرار گرفته است، آثار متعددی از پناه گاهها و دخمه ها و حفره ها دیده می شود. که در کنار غار اصلی قرار دارد. موقعیت غار به گونه ای است که به طور کلی بادگیر نیست و در زمستان ها برف دامنه جنوبی را نمیپوشاند.
در حالی که پانصد متر آن طرفتر در جنوب شرقی غار کاملا" بادگیر است برف آنرا می پوشاند. در آن سوی دره کوه دیگری وجود دارد که به جهت القا شکل طبیعی آن، مردم اطراف به آن سه دختران می گویند، که ارتفاع آن با رشته کوه مورد نظر یکسان است. در زمستان ها و هنگام سرما، درون غار گرم و در تابستان به لحاظ کوران باد، غار خنک است. دو چشمه آب در زیر تقابهای پائین غار وجود دارد که سالیان دراز مردم از آن بهره مند

پیشینه تاریخی محوطه تا پیش از کاوش های علمی دو فصل گذشته ( زمستان 79 و تابستان و پائیز 80 ) بر پایه معماری موجود و نیز کتیبه ای که به خط یونانی بر تارک درگاه یکی از اطاق های طبقه دوم غار نقش بسته ( اینجا جایگاه هر کول است. باشد که پلیدی در آن راه نیابد) قدمت و سابقه سکونت و یا مورد استفاده قرار گرفتن آن را از دوره سلوکی به بعد یعنی اشکانی، ساسانی و اسلامی می دانستند. پس از کاوش هایی که در دو فصل انجام گرفت و با نتیجه ای که از مطالعات محوطه های اطراف غار به دست آمد مشخص گردید که در پیش از تاریخ، به احتمال از اواخر هزاره پنجم پ.م. و هزاره چهارم پ.م. این غار همزمان با پناگاههای و غارهای دیگر از جمله غار کانی میکائیل مورد استفاده قرار گرفته است. نتیجه آزمایشات خاک شناسی که از دو غار کرفتو وکانی میکائیل ( در 1 کیلومتری شمال کرفتو ) به دست آمده، نشان می دهد به علت یک رشته فعالیت های جزئی و فعل و انفعالاتی که در سطح غارها به عمل آمده است و روسوباتی که بر جای مانده این غارها از هزاره چهارم پ.م. عاری از فعالیت های انسانی گردیده است. و ساکنین آنها که گله دارانی کوچ رو بوده اند، آن منطقه را ترک کرده اند. غار کرفتو به جهت گمانه هایی که در آن حفر گردیده و بغضا" تا عمق 5/5 متر پائین رفته است با توجه به لایه های موجود که تحتانی ترین آن دارای تراشه های سنگی و تیغه بوده که پس از آن یک فاصله هزار ساله را نشان می دهد، دوباره با اثار زیست انسانی میرسد، دارای چهار دوره سکونتی است: پیش از تاریخ، اشکانی، ساسانی، اسلامی که البته دوره سلوکی آن برای نگارنده چندان مورد یقین نیست. چه بسا که کتیبه مورد بحث ممکن است در قرون گذشته ایجاد شده باشد. که البته باید با مطالعات بیشتر و آزمایشاتی که از خود کتیبه به عمل می آید، صحت و سقم آن عیان گردد.

در گمانه زنی ها مشخص گردیدعلاوه بر آنکه در سطح غار، لایه ها به صورت انباشت تاریخی به شکل دوره به دوره قرار گرفته اند، خاک های رانده شده به داخل حفره های کناری غار هم به همان شکل قرار داشته اند، به طوریکه در هر دوره ساکنین بعدی خاک های دوره پیشین را که در سطح غار وجود داشته در حفره ها و سوراخهای موجود انباشته اند. نتیجه لایه نگاری در یکی از گمانه ها tta.f1 گمانه a طبقه چهارم که تا عمق 5/5 متر حفر گردیده است. نشان داد که توالی دوره های تاریخی به همان صورتی است که مواد فرهنگی آن در خاک های انباشت شده در دهانه و حفره های و نیز راه های فرعی مسدود شده، قرار داشت. هر چند دوره پیش از تاریخ آن کمتر نشانی از مواد فرهنگی آن موجود بوده با این حال در بعضی از موارد با الک کردن خاک ها، تراشه هایی به دست می آوریم که با تراشه و تنبه هایی که در عمق گمانه ها به آن دست یافتیم. مطابقت داشت. در tta.f4 ( گمانه a طبقه چهارم ) در عمق 5/2 متری که آثار دوره پارتی وجود داشت، به یک قشر رسوبی برخورد کردیم کمه این قشر به قطر 50 سانتی متر فاصله ای بین دوره پیش از تاریخ و تاریخ ایجاد کرده بود. پس از این فاصله ) گپ ) بر مسطح رسوبات آهکی، به چندین تراشه سنگی ( flake ) برخورد کردیم، این نوع تراشه ها را در گمانه زنی هایی دیگر نیز داشتیم که بطور کلی باتیغه ها و تراشه هایی که در دامنه های جنوبی غار و محوطه های اطراف بدست آوردیم. همخوانی دارد. نتیجه اینکه این غار از پیش از تاریخ تا دوره اسلامی ( قرون 7-8 ) هجری مورد استفاده قرار گرفته است.

پژوهش میدانی محوطه

پیشینه پژوهش میدانی محوطه:
غار کرفتو در سال 1818 توسط سر رابرت کرپورتر بازدید و کتیبه آن خوانده شده و در سال 1838 هنری اولینسون از غار بازدید کرد و آنچه را که بوسیله کرپورتر از کتیبه خوانده شده بود، اصلاح نمود. در سال 1963 سراورل اشتین همراه با دستیار هنری اش ایوب خان نقشه اطاق های حجاری شده، راهروها و دهلیزهای طبیعی را تهیه کردند.که البته اکنون با توجه به اینکه خاکبرداری و پاکسازی راهروها و دهلیز ها به طور کامل انجام گرفته، نقشه اشتین کامل نیست. البته هیات در نظر داشت نقشه برداری غار را بصورت سه بعدی انجام دهد. که این امر با توجه به هزینه سنگینی که در برداشت، در هنگام کاوش امکان پذیر نشد. ولی پلان طبقات مختلف غار و نیز راه های جدیدی که پیدا شد و به بیرون از غار منتهی گشت تهیه گردیده است.
در سال 1376 آقای دکتر میر اسکندری در راس هیاتی به گمانه زنی های محدود در درون غار و بیرون غار اقدام نمود، اولین کاوش توسط نگارنده نیز در زمستان سال 1379 به مدت 45 روز در تالار بزرگ و طولانی طبقه دوم انجام گرفت که به جهت خاکبرداری های غیر اصولی که قبلا" بیشتر در آن انجام شده بود، نتیجه لازم و قابل اعتمادی دستگیر هیات نشد. بنابر این توجه به طبقه چهارم معطوف گردید. و در همین سال تعدادی گمانه در طبقه چهارم زده شد که به لحاظ نتایج قابل توجه ای که در بر داشت. برنامه کاوش آن برای سال 80 ارئه گردید. در سال 1380 ( تابستان و پائیز ) علاوه بر کاوش هایی که در طیقه چهارم انجام شده و مطالعات قبلی را تکمیل نمود، در دامنه های جنوبی غار و آن سوی دره ( دامنه کوه سه دختران ) در ارتباط با دوره های مختلف غار کاوش هایی انجام گرفت که فقط به دوره اسلامی آن قرون 7 و 8 که همزمان با غار کرفتو بود، دست پیدا نمودیم که عبارت بود از یک گورستان و نیز در محوطه های اطراف از جمله ده کهنه ( غرب غار کرفتو به فاصله یک کیلومتر ) تلک آوی 2 کیلومتری جنوب غربی غار، غار کانی میکائیل یک کیلومتری شمال غار کرفتو کاوش هایی انجام گرفت که همگی با دوره های مختلیف غار، پیش از تاریخ پارت و ساسانی، اسلامی، همخوانی داشته است. کاوش در این محوطه ها نشان داد که در دوره های مختلف به جز پیش از تاریخ ( اواخر هزاره پنجم و اوایل هزاره چهارم ) غار کرفتو به عنوان یک مرکزیت قرار داشته است و اینکه ایا می توانسته به خصوص در دوران پارت و ساسانی به جایگاه ویژه ای چون نیایشگاه و محل اجرای مراسم مذهبی باشد جای مطالعه و تحقیق بیشتری را طلب می کند، با این وجود نگارنده معتقد است این معماری ایجاد شده در دل کوه و تراش صخره ها که بی نظیر ترین معماری صخره ای در ایران است پیامی غیر از یک فضای مسکونی را دارا است مطالعه بر روی معماری موجود اشیا و سفالینه های بدست آمده ما را در نتیجه گیری نهایی یاری خواهد نمود.

هدف از انجام پژوهش میدانی : ( طرح احتمالات پیش از انجام بررسی )
غار کرفتو به سبب داشتن معماری منحصر به فرد و بی نظیر صخره ای همیشه مورد توجه بوده است و از این بابت استانهای کردستان در دد سرمایه گذاری و سامندهی اطراف و دامنه های آن بر آمده بود که این امر می بایست با نظر و برنامه های پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور هماهنگی و همسویی داشت. بنابر این در سال 1376 همزمان با کار ساماندهی غار از جمله محوطه سازی، پله گذاری و پاکسازی غار کاوشهای محدودی هم انجام گرفت، در این باره متاسفانه طبقه دوم با خاکبرداری های غیر اصولی و عجولانه و پله گذاری برای دست یابی آسان به غار کار پژوهش علمی باستان شناختی را شکل ساخت و در بعضی از موارد خاکبرداری ها در طبقه دوم ما را از دست یابی به یک نتیجه اصولی و علمی از طریق کاوش محروم ساخت ،با این حال از آنچه که باقی مانده در طبقه دوم بود و نیز طبقه چهارم کاوش آن نتایج قابل قبولی ارائه گردد.

نتایج حاصله : ( طرح دستاوردها از جمله اشیا یا نتایج تاریخی و ... )
در ابتدای امر چون هدف استانداری آماده سازی غار برای بازدید کنندگان و جذب آنها بود و با بودجه ای که برای اختصاص داده بود در جهت تسریع در این کار، فشار را بر روی میراث استان و هیات کاوش برای کار مضاعف نموده بود، با این وجود کاوش و پژوهش در غار و محوطه های اطراف و پناگاه ها در دوفصل کاوش انجام گردید و نظر بر این بود که بدون پژوهش و مطالعات اساسی در رابطه با غار هچگونه خاکبرداری و پاکسازی در محوطه غار انجام نشود که در اصل همان برنامه به اجرا در آمد. بدون شناخت لایه های باستانی و مواد فرهنگی آن کاری صورت نگرفت پس از انجام گمانه زنی های در محوطه درون غار و بیرون آن، خاکهای موجود بطور کامل غربال گردید.که 22 هزار قطعه سفال مربوط به دوره های مختلف غار بدست آمد. چون کاوش غار بصورت اضطرای بود، بنابر این با توجه به اضطراریبودن مورد، بطور هدف مند کند، شناخت دوره های مختلف غار با انجام گمانه زنی مد نظر قرار گرفت که پس از آن برای ارتباط دادن این دوره ها با محوطه های اطراف و موقعیت مکانی غار کرفتو در دوره های مختلف تاریخی کاوش در این محوطه ها در دستور کار قرار گرفت که البته این اهداف هیات کاوش در آغاز کار بوده است. در پایان کار با توجه به مطالعات مقدماتی بر روی سفالینه های یافت شده از غار و محوطه های اطراف آن انجام گردیده است. معلوم گشت که در دوره های پارت و ساسانی و قرون هفت و هشت هجری غار کرفتو فعال بوده ولی از نظر نوع فعالیت و مورد استفاده قرار گرفتنش، متفاوت بوده است. بدین صورت که در دوره های پیش از اسلام، با احتمال فراوان نوع مرکز آئینی و نیایش محسوب می گردیده و در دوره های اسلامی با تغییراتی که در آن ایجاد کرده بودند به عنوان سکونت گاه و چه بسا مکان دفاعی کاربری داشته است، چرا که هنوز هم محلی ها با آن قلعه می گویند. قلعه ای که آثار و بقایای برج مانند قلعه ای که در بالای کوه قرار داشته، هنوز هم وجود دارد. اما از محوطه هایی که در فصل دوم به جهت ارتباط با غار کرفتو مورد کاوش قرار گرفت، یک گورستان هزاره اول ق. است که ظروف منقوش سفالی آن7 مهره ای عقیق و آهکی کوچک و سنجاق های مفرغی و گیره های موی سر مفرغی آن شباهت تام کاملی با اشیا به دست آمد از زیویه دارد زیویه حدودا" در کیلومتری غرب این محوطه قرار گرفته دراین گورستان که به سال شناسایی گردید و در سال اقدام به کاوش آن شد قبور مستطیل شکل در دل سنگ های رسوبی سست و قابل انعطاف ( تعرف های آتشفشانی ) کنده شده است و اجساد بصورت چمباتمه همراه با اشیا مفرغی و سفالینه های منقوش دفن شده اند.

منبع:   سازمان میراث فرهنگی کشور

عکاس :   بهرام مرادی